Fietsen langs Utrechts water: dijken, watermolens en peilschalen

Een groepje vogelaars tuurt over de uiterwaarden van de Lek. Ik probeer te ontdekken welke ganzen verderop in het water staan. Maar Clarion Wegerif wenkt me naar een bakstenen zuil, waar zich twee peilschalen met een heleboel streepjes en nummers bevinden. De peilschalen stonden verderop in een peilhuisje. Hier kon de wachtmeester zonder hinder van de golfslag het waterniveau van de rivier aflezen. Stond de Lek gevaarlijk hoog, dan moest het dijkleger opdraven voor inspectie en mogelijk ook reparatie.’

Hoe vaak ik wel niet over de dijk tussen Lopikerkapel en Nieuwegein ben gereden, de peilschalen zie ik voor het eerst. Net als de twee grenspalen en een wachthuis, inmiddels omgebouwd tot woning. ’In het landschap liggen veel sporen van waterbeheer’, zegt Clarion. ‘Met deze fietsroute wil ik de dingen laten zien die je anders niet ziet.’ De bakstenen zuil is een monument van de dijkversterking in 1988. Binnenkort moet de spade weer in de grond. ‘Als de dijk hier zou breken, kan het water tot Amsterdam komen.’

We zijn ons fietsrondje begonnen bij het huis van Clarion, om de hoek van het Amsterdam-Rijnkanaal en Merwedekanaal in Nieuwegein. Voor de viering van 900 jaar waterbeheer maakte Clarion een fietsroute voor het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, dat in zuidelijk Utrecht en een stukje Zuid-Holland voor schoon water en droge voeten zorgt. Als fysisch geograaf is ze gek op oude kaarten, waarmee ze al fietsend op zoek ging naar markante plekken. Ook dook ze Het Utrechts Archief in.

Met de route ‘Utrechts water! Vriend of vijand?’ geeft Clarion niet alleen een inkijkje in de historie, maar ook in het huidige werk van De Stichtse Rijnlanden, waarvoor ze communicatieadviseur is. Ze hoopt dat mensen zich meer bewust worden van het waterbeheer. De eerste tien kilometer fietsen we langs sluizen, een wipmolen en de Kromme IJssel, die tot het eind van de dertiende eeuw de hoofdloop van de IJssel vormde. Vlak voor de gedenkzuil bij de Lek staat een oud dijkmagazijn, waar de spaden en kruiwagens stonden voor noodreparaties.

Stad en polder liggen hier dicht bij elkaar. ‘Ik houd van fietsen langs het water’, zegt Clarion, die in een aardig tempo doortrapt. Met haar man gaat ze vaak op fietsvakantie; in Duitsland bijvoorbeeld, of Noorwegen. Het ene moment is er een snoezig sluisje, het andere moment staan we voor een metersbreed kanaal of modern waterwerk. De waterwegen bleven nooit lang hetzelfde. Neem de Prinses Beatrixsluis; die werd in 1938 gebouwd omdat de wachttijd bij de Koninginnensluis in Vreeswijk voor schippers zestig uur bedroeg.

Op de route door Nieuwegein, IJsselstein, Utrecht en Houten staat om de paar kilometer wel iets dat bijdraagt aan het waterbeheer. Clarion geeft in heldere taal uitleg. Fietsers kunnen de tocht maken met een app, waarvoor ze maar liefst 45 verhalen insprak. Bij Tull en ’t Waal wijst mijn fietsgenoot naar twee wielen; een soort meertjes ontstaan na een dijkdoorbraak. Stieren grazen gulzig in het weiland, alsof het gras in de uitverkoop is. Verderop staat een oude dijkslagpaal, die aangaf welk stuk van de dijk onderhouden moest worden door de landeigenaar ‒ vaak een boer.

We fietsen door polder Blokhoven, in 1940 nog onder water gezet om de Duitsers tegen te houden. Een scholekster rust stilletjes op een bunker, uit de verte klinkt een koekoek. Forten herinneren aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die vanaf 1870 het westen van Nederland beschermde. Met kanalen en sluizen lukte het steeds beter om heel gericht een stuk land te ’inunderen’, zoals het onder water zetten met een deftig woord heet. Zo ontstond een hindernis voor de vijand. In Lunetten gaat de route langs een inundatiekanaal. Achter de wal kon de vijand ongezien troepen en materiaal transporteren.

Na de stilte van de polder is het even wennen aan de drukte in de binnenstad van Utrecht. Aan alle kanten snellen fietsers voorbij, die op hun krakende, roestige tweewielers toch aardig tempo maken. Clarion knikt naar de singel en grachten met werfkelders. Ze stopt bij het voormalige Waterschapshuis, waar vroeger de dijkgraaf en hoogheemraden vergaderden. Voor het ontwerp van de tegeltjes in de schouw liet architect Wentink in 1894 een fotoserie maken van bouwwerken die een rol speelden bij de bewaking van de Lekdijk. ‘Die foto’s geven een mooi inkijkje in de situatie van toen.’

Via de Vaartsche Rijn en het Merwedekanaal, waar Clarion twee keer per week roeit, komen we uiteindelijk uit bij het brede Amsterdam-Rijnkanaal. Een transportschip vaart met stapels containers over het vlakke water. Aan de oevers staan moderne gemalen, die in droge tijden zoetwater naar het westen van Nederland kunnen brengen. Door het veranderende klimaat moet het hoogheemraadschap voortdurend nieuwe oplossingen bedenken. Clarion kijkt over het water uit. Even geniet ze in stilte van de schoonheid.

Clarion Wegerif is voorzitter van de levendige Fietsersbond Nieuwegein die de gemeente adviseert, onderzoek doet, actie voert, aan de bel trekt en regelmatig de straat opgaat. Pas heeft de afdeling nog onderzoek gedaan naar de fietsvriendelijkheid van supermarkten. Meer over het werk van Clarion en Fietsersbond Nieuwegein vind je op Nieuwegein.fietsersbond.nl Onder ‘Contact’ zie je waar je je aan kunt melden als je wilt helpen of vragen hebt.

De route ‘Utrechts water! Vriend of vijand?’ is 47 kilometer lang. Het aanbevolen startpunt is Het Utrechts Archief. De route kun je downloaden in de izi.Travel-app. Zie izi.travel/nl. Maar je kunt hem ook in onze eigen Routeplanner vinden onder voorgeplande routes: Langs Utrechts water. 

Het Utrechts Archief beheert de rijkste collectie over de geschiedenis van Utrecht. Wandel door een magische onderwaterwereld, luister naar de verhalen en bekijk eeuwenoude stukken van collecties uit heel het land. hetutrechtsarchief.nl

Het Merwedekanaal werd eind negentiende eeuw met de hand gegraven en ontlastte de veel te drukke scheepvaartroute die via de Vaartsche Rijn, Oudegracht en Vecht liep. Bij het Muntgebouw ligt een oude draaibrug uit die tijd. Hier kijk je uit op de kruising van twee waterwegen en de Muntsluizen, met ernaast een rij voormalige dienstwoningen van Rijkswaterstaat, waar de sluiswachters woonden. 

Op de Lekdijk ter hoogte van Het Klaphek in IJsselstein heb je een schitterend zicht over Plas Bossenwaard. Hier lag de scheiding tussen de gebieden van twee hoogheemraadschappen die later opgingen in De Stichtse Rijnlanden. Onderaan de dijk zie je twee oude grenspalen. Naast een gedenkzuil van de laatste versterking van de Lekdijk en een voormalig wachthuis is er ook een wiel, een watertje dat na de dijkdoorbraak in 1321 en 1322 ontstond. 

Het voormalige schippersdorp Vreeswijk staat vol mooie gevels en historische waterwerken. De vier op een rij liggende sluizen zijn uniek in Nederland. Via een trapje aan de Lekzijde kun je de peilschaal aflezen. Bij hoogwater gaan nog altijd de sluisdeuren dicht en laat het hoogheemraadschap de aluminium schotten in de balksleuven zakken. Zo wordt voorkomen dat het water onder de dijk loopt, waardoor de sluisbodem open zou kunnen barsten.

Het wiel (een watertje) bij Tull en ’t Waal herinnert aan de dijkdoorbraak in 1624, toen het water uiteindelijk tot aan Rotterdam, Delft en Leiden kwam. Vee verdronk, huizen overstroomden. Om het herstel van de dijk te bekostigen, gaf het hoogheemraadschap eeuwigdurende obligaties uit. Een van die obligaties is nog altijd in bezit van de New York Stock Exchange. De Stichtse Rijnlanden betaalt per jaar zo’n 15 euro rente.