Antwerpen rukt op als fietsstad

Een oudere vrouw staat met haar fiets voor de lange roltrappen van de fietstunnel in Antwerpen. ‘Ik durf niet’, zegt ze. ‘Echt niet; ik ga daar niet met mijn fiets vanaf.’ De lift van de Sint-Annatunnel is buiten gebruik, maar wie op de fiets vanuit het centrum naar de andere kant van de Schelde wil moet via de 572 meter lange tunnel. Oké, of wat kilometers omfietsen naar de Kennedytunnel. Maar ook daar is de lift misschien wel buiten gebruik. Een veiligheidsbeambte schiet haar te hulp. ‘Wacht, ik ga u helpen hè. Samen gaat het zeker lukken.’

Antwerpen ontwikkelde zich de laatste jaren sterk als fietsstad en eindigde – ondanks uitdagingen als kasseien, tramsporen en vele wegenwerken – in de laatste Bicycle Cities Index zelfs als twee na beste fietsstad ter wereld, na Utrecht en Münster, vóór Kopenhagen en Amsterdam. En in The Copenhagenize Index als vierde. Gekeken wordt onder meer naar fietsgebruik, veiligheid en infrastructuur.
Maar er zijn ook knelpunten, zoals de haperende monumentale liften. ‘De fietsverbinding onder de Schelde is allesbehalve optimaal’, zegt Renaat Van Hoof van de Antwerpse Fietsersbond. Dit geldt ook voor de Kennedytunnel, een paar kilometer verderop. Die kan veel te weinig fietsers aan waardoor er geregeld files staan en hij voldoet bovendien niet meer aan de veiligheidsnormen. In 2024 moet hier een gloednieuwe fietsbrug herrijzen. Kosten: een kleine 200 miljoen, het grootste Belgische fietsproject aller tijden. Een hefbrug moet het worden, maar daar wringt wel de schoen, volgens de Antwerpse Fietsersbond: hij zal te vaak openstaan is de vrees. Zij pleiten voor een nieuwe zoektocht naar een comfortabele en altijd beschikbare oeververbinding. Van Hoof: ‘Een brug mag, maar hoeft niet.’

Renaat Van Hoof leidt ons op de fiets rond door de Scheldestad, samen met collega’s Gert De Vuyst en Stijn Wens, die ook ludieke ‘fietsactivistische’ tours verzorgen onder de naam ‘Rode Kaken, Dikke Nekken’. ‘Antwerpen is enorm in opkomst als fietsstad’, erkent Van Hoof. ‘Tien jaar terug en nu is een wereld van verschil. Kijk alleen naar het aantal fietspadkilometers of fietsenwinkels, of naar de groeiende aantallen op de fietstelborden. Maar we zijn er nog lang niet. Awel, u zult het zien.’ 
We volgen vanaf het Centraal Station de F1, de meest gebruikte ‘fietsostrade’ (fietssnelweg) van Vlaanderen. Op de brug naast station Berchem stoppen we. ‘We staan hier op een parel van een nieuwe fietsbrug, die veel veiligheid en tijdwinst heeft opgeleverd’, duidt Stijn Wens. ‘Maar beneden aan het kruispunt sta je soms minutenlang te wachten voor het verkeerslicht. Dat is dwaas natuurlijk.’ Wens haalt een bordje uit de bak van zijn cargofiets. ‘Wachtmuziek’ staat erop, en een fiets. ‘Dit hangen we soms aan de verkeerslichten, en dan maken we muziek ter entertaining van alle wachtenden.’ 
Er zijn veel te veel ‘onnozele’ verkeerslichten in Antwerpen, zegt ook Van Hoof. ‘De lichtregelingen staan volledig in dienst van de auto.’ De Vuyst vult aan: ‘Ze willen hier alles voor de fietser doen, zolang het maar niet ten koste gaat van de auto.’
Bij het meest ‘onnozele’ verkeerslicht van de stad, aan het begin van de haven, mocht de Fietsersbond een uniek verkeersbord plaatsen: rechtdoor door rood mag. Van Hoof: ‘Want dat kan daar dus ook gewoon.’
Bij het station van Berchem manifesteert zich nog een ander pijnpunt. Van Hoof: ‘We kregen hier een prachtige nieuwe fietsenstalling, maar die is onbewaakt, net als bijna alle andere stallingen. Als bezoeker in de stad kun je je fiets nauwelijks veilig kwijt. Dat is bizar.’

Via de deels groene Ringroute en het fraaie Park Spoor Noord fietsen we naar een brug die naar het Sportpaleis leidt. ‘Niet te vroeg juichen hoor’, waarschuwt Van Hoof tijdens de beklimming. De brug blijkt te eindigen met een steile trap. Wie hier met de fiets in de hand naar beneden wil, doet dat met gevaar voor eigen leven. ‘Moet nog vervolgd gaan worden’, zegt Wens met een ironische glimlach.
 Hetzelfde geldt voor de nieuwe Parkbrug, iets verderop. De fraaie, opvallende brug verbindt Park Spoor Noord met de hippe buurt Het Eilandje. Ook hier eindigt de brug in een fietsonvriendelijke trap. Na bemoeienis van onder meer de Fietsersbond werd besloten er een fietshelling aan vast te maken. Die nieuwe imposante helling ligt er nu, na jaren wachten, en hoeft alleen nog aangesloten te worden zodat de brug echt af is. ‘We zijn in blijde verwachting’, zegt Gert De Vuyst. 
De fietsbruggen-met-trap zijn exemplarisch voor hoe er soms met fietsers wordt omgegaan, zegt Stijn Wens, wijzend op het verkeer onder de brug. ‘Hier staat het elke dag muurvast met auto’s, maar de brug afmaken zodat er meer mensen de fiets pakken, heeft geen prioriteit.’ Renaat Van Hoof vult aan: ‘Er is heel veel vooruitgang op fietsgebied, maar nog steeds blijven te veel mensen door dit soort zaken kiezen voor de auto.’ Niet slim, volgens Wens. ‘We zijn een hotspot qua files en vervuiling, en fietsen is de meest duurzame en meest betrouwbare manier om de stad door te komen. En dan ook nog eens de snelste manier. Als Antwerpen in hetzelfde tempo blijft groeien, móéten mensen bovendien wel de fiets op.’

Antwerpen mag dan nog geen twintig kilometer van de Nederlandse grens liggen, de fietscultuur is er volledig anders. Alleen al de uitrusting. Wie een blik op de fietsen werpt, waant zich soms in de jaren tachtig. De fietsen stammen vaak ook nog uit die tijd. Fietsen van merken als Minerva, Quardo, Kanora, Oxford, Excelsior en Thompson, waar soms nog belastingplaatjes opgezeten hebben (in 1987 afgeschaft), of vintage racefietsen van Motobécane, Diamant, Raleigh of Concorde, waar Nederlandse hipsters een moord voor plegen. Verder oude ‘Franse’ damesfietsen met elegante namen als Paris Sport, Granville of L’Avenir. Veel Vlaamse fietsen zijn uitgerust met reflectoren in de wielen (reflectoren op meerdere plekken zijn verplicht) en vrijwel allemaal hebben ze twee handremmen: twee remmen zijn verplicht in België. 
‘Het concept terugtraprem kennen wij niet’, zegt Renaat Van Hoof van Fietsersbond Antwerpen. Een Belg, zegt collega Gert De Vuyst, zal in tegenstelling tot een Nederlander nooit met zijn rechterhand in z’n zak rijden, want rechts aan het stuur zit de achterrem.
‘Hollandse degelijkheid’ is – kortom – aan de Vlamingen (nog) niet zo besteed, al doemen er wel steeds meer Gazelles, bakfietsen en e-bikes op in het straatbeeld. ‘Er is vergeleken met Nederland hier een veel grotere groep die niet dagelijks fietst’, zegt Van Hoof. ‘Ik denk dat de Vlaming de lat daarom over het algemeen wat lager legt.’
Waar de Vlamingen weer wél ver in vooroplopen zijn de razendsnelle speedpedelecs. Ze zoeven je in Vlaanderen continu voorbij, voorzien van ‘chauffeur’ in fluorescerende outfit. Een van de oorzaken van de populariteit is dat veel werkgevers de aanschaf financieel aantrekkelijk maken.

Qua gebruik van huurfietsen en deelfietssystemen staat Antwerpen volgens de Bicycle Cities Index wereldwijd op één. De rood-witte, maar niet al te mooie fietsen van Velo Antwerpen zijn het bekendst. Zo’n 4000 staan er in de stad. Een dagpas kost vijf euro, een weekpas elf. Op de stations zijn voor vier euro per 24 uur Blue-Bikes verkrijgbaar, vergelijkbaar met onze OV-fiets, maar dan stijlvol. Lid worden is vereist. Dan zijn er nog de lichtblauwe leenfietsen van Cloudbike, en traditionele huurfietsen, bijvoorbeeld op het station.

Antwerpen kent meerdere ‘fietsostrades’, fietssnelwegen. Langs het spoor naar Mechelen bijvoorbeeld, maar ook richting Nederland. Antwerpen-Essen (de F14) loopt langs de spoorlijn tot Essen, bijna aan de grens. Antwerpen-Bergen op Zoom (de F12) wordt een nieuwe verbinding langs de A12 via de haven. De routes kun je downloaden, ophalen bij de VVV in Antwerpen of aanvragen bij Steunpunt Fiets: [email protected]. Een overzicht is te vinden op Fietssnelwegen.be.

Wie Antwerpen per fiets wil ontdekken kan bijvoorbeeld het Ringfietspad volgen of de Districtenroute, langs de verschillende ‘districten’ van de stad, zoals Hoboken, Berchem, Mortsel en Deurne. Bij de VVV zijn verschillende routes verkrijgbaar, waaronder de Architectuurroute, de Urban Jungle en Easy Going, en de Havenroute; vijf fietslussen tot zestig kilometer lang, deels over prachtige paden over de dijk langs de Schelde. Fietsroutes langs knooppunten zijn ook samen te stellen via fietsnet.be/routeplanner.