Gaan fietsers en natuur wel samen?

De LF1, de eerste, bekendste en populairste lange fietsroute langs de kust van Nederland en onderdeel van de Europese Noordzeeroute, wordt bij Bergen geblokkeerd door een berg zand. Eind februari ging de lokale Fietsersbondafdeling, gewapend met sneeuwscheppen en bezems, onder het motto ‘Niet zandhappen maar doortrappen’, het zand te lijf. Het was een protestactie tegen Staatsbosbeheer.

Aanvankelijk veegde Staatsbosbeheer het pad netjes schoon toen het in het voorjaar van 2016 verdween onder een zandverstuiving, maar afgelopen november gooide de natuurbeheerder de handdoek in de ring. ‘Het zand stuift nu zo sterk dat het materieel de hoeveelheid zand niet meer aankan’, legt boswachter Samuelle van Deutekom per mail uit. De Fietsersbond trok aan de bel, schakelde de politiek in, maar voorlopig staat er alleen een bordje ‘fietsers afstappen’. Het stuifduin is geen toeval, maar doelbewust beleid. De natuurbeheerders ‒ Staatsbosbeheer en PWN ‒ willen in de Kennemerduinen graag meer zandverstuivingen. ‘Stuivend zand zorgt ervoor dat de verscheidenheid aan planten en dieren die specifiek in de duinen voorkomen in stand blijft en zelfs toeneemt’, aldus Van Deutekom. 
Reijnoud de Haan van de Fietsersbond is niet onder de indruk: ‘Waar het ons om gaat, is dat men eerst kijkt naar de windrichting en de effecten op recreatieve routes voordat men een kuil graaft, een bos kapt of een bovenlaag verwijdert.’

Eerder al was er een fietspad onder het zand gekomen, bij de strandopgang Kattedel bij Bloemendaal. Beheerder PWN wilde in eerste instantie in 2011 het fietspad opheffen, maar de Fietsersbond in Bloemendaal wist het te voorkomen door de politiek in te schakelen en een petitie te starten. 
Rob Stuip van de afdeling: ‘We hebben nu een afspraak met de provincie, de gemeente, PWN en het Nationaal Park Zuid-Kennemerland over het onderhoud. Ik geef altijd een seintje als het fietspad weer onder het zand zit.’ Het vrijmaken gaat met groot materieel. ‘Het is geen kwestie meer van wegvegen; het moet er echt uitgeschept worden door een aannemer.’ Dat kost heel wat geld, maar Stuip heeft geen medelijden met PWN. ‘Dat stuifduin is een speeltuin voor ecologen. Ze hebben er ook een aantal miljoenen uit Europa voor gekregen, dus ze hebben best wat geld voor een aannemer. PWN is niet zo armlastig als Staatsbosbeheer.’

In Noord-Holland dreigen de fietspaden het onderspit te delven onder de natuurbelangen. Maar het omgekeerde komt misschien wel vaker voor. Dit voorjaar waren de betonfietspaden in het nieuws. Natuurliefhebbers en met name de mensen die zich bezighouden met reptielen vroegen aandacht voor het doodrijden van slangen en hagedissen. 
In Groesbeek strijdt de Werkgroep Milieubeheer Berg en Dal al jaren tegen een betonpad door de spoorkuil. ‘Het gaat om een betonnen fietspad dat er zes jaar geleden ineens lag’, zegt Henny Brinkhof, van de Werkgroep. ‘Die spoorkuil heeft een zonbeschenen zuidhelling en een koelere noordhelling. En het fietspad gaat daar doorheen. Die zuidhelling is ideaal voor de zandhagedis om zijn eieren te leggen. De meeste hagedissen zijn levend barend, maar de zandhagedis legt haar eieren in het zand. Daardoor is dit een toplocatie voor zandhagedissen: ze kunnen naar de zuidhelling als ze warmte zoeken en naar de noordhelling als het te heet voor ze is. Die zandhagedissen gaan dus heen en weer over het fietspad. En er zijn geen zebra’s voor zandhagedissen!’

Behalve dat dit betonnen fietspad op een verkeerde plek ligt, hebben betonnen fietspaden ook eigenschappen die lastig zijn voor reptielen (en fijn voor fietsers): ze zijn glad. ‘Hazelwormen komen bijna niet vooruit.’ Zo duurt een oversteek lang en is de kans groot dat reptielen doodgereden worden. En nu wil de gemeente het fietspad twee keer zo breed maken. De natuurliefhebbers zijn mordicus tegen.
Ecoloog Patrick Jansen van Wageningen Universiteit ging dit voorjaar tekeer tegen betonfietspaden in zijn column in Trouw: ‘Het lijkt een rage. Overal verdwijnen in natuurgebieden paadjes van schelpen, leem en zand onder dikke pakken beton, soms gefundeerd met sloopafval dat al te vaak niet schoon blijkt. De betonpaden worden ultrabreed aangelegd. Veilig en comfortabel voor wielrenners en stekkerfietsers. Onverwoestbaar en onderhoudsvrij voor de beheerder.’
Nu zijn er zeker niet overal ‘ultrabrede betonpaden’, maar beton is inderdaad in opmars vanwege de onderhoudskosten. Als het er eenmaal ligt, gaat het vijftig jaar mee. Schelpenpaden en andere half-verhardingen hebben veel meer onderhoud nodig.

Ook op de Waddeneilanden speelt de verhardingsdiscussie. Maar hier gaat het vooral over de romantiek van de schelpenpaden. Een voornemen van Natuurmonumenten om alternatieven te onderzoeken voor de schelpenpaden op Schiermonnikoog leidde meteen tot een petitie op het eiland. 
Aanvankelijk was het idee dat alle Friese Waddeneilanden samen zouden optrekken in hun zoektocht naar de ideale verharding, maar dat voornemen is inmiddels weer losgelaten. Ameland kiest voor beton voor de populaire paden. Vlieland gaat voorlopig door met noodreparaties met schelpen. En Terschelling houdt alle opties open.
‘We hebben asfalt, we hebben beton, we hebben schelpenpaden. En alle verhardingen hebben voor- en nadelen’, zegt boswachter Remi Hougee. ‘Schelpen worden uit de natuur gehaald en zijn qua onderhoudskosten vrij duur.’ Ook speelt mee dat de beheerder in het kader van de Wegenwet aansprakelijk is als een fietser door een kuil ten val komt. ‘Dat komt wel een paar keer per jaar voor.’
‘Beton is gunstig qua onderhoudskosten, maar we hebben hier zeker nog geen knoop over doorgehakt. We hebben ook onderzoek gedaan naar de beleving. Schelpenpaden komen dan op één; dat is ook wat mensen gewend zijn. Schelpenpaden blijven daarom zeker onderdeel van onze paden.’ Wat betreft reptielen hebben ze op Terschelling geen slechte ervaringen. ‘De zandhagedissen zitten vooral in gebieden waar geen fietspaden zijn.’

Geld voor onderhoud is bij veel natuurbeheerders schaars. Staatsbosbeheer krijgt 17 euro per hectare per jaar voor de openstelling van hun natuurgebieden, zegt woordvoerder Marcel van Dun van Staatsbosbeheer. Hij legt uit dat voor het onderhoud aan wandel- en fietspaden Staatsbosbeheer maar 75 procent van de kosten vergoed krijgt. Het gevolg: niet alle 2500 kilometer fietspad ligt er even goed bij. 
De Fietsersbond in Brabant had in het verleden al vaker zonder veel succes aandacht gevraagd voor de staat van recreatieve fietspaden. Sinds kort is er een overleg met de provincie, het Brabants landschap, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de ANWB. Aad Smit van de afdeling: ‘De dreiging van Staatsbosbeheer om slechte fietspaden op hun terreinen dan maar af te sluiten, heeft daarbij wel een rol gespeeld. We zijn nu bezig om via de data van de Fietsrouteplanner de staat van onderhoud goed in beeld te brengen. Ook de provincie is positief. Door corona is er echt meer gefietst en is duidelijk geworden dat er ook behoefte is aan goede brede paden.’
In Brabant zijn er inmiddels een paar mooie voorbeelden waarbij gemeenten en de provincie bijdragen in de kosten van recreatieve fietspaden. Zo werd de Fietsallee aangelegd bij de Chaamse bossen, een 3,5 meter breed asfaltpad dat een flink aantal totaal versleten asfaltfietspaadjes vervangt.

Een ander voorbeeld: het pad langs de Cartierheide bij Bladel. Daar lag een twintig jaar oud kaarsrecht betonpad waar geregeld gladde slangen worden doodgereden, een beschermde soort. En fietsers klaagden over het randje van het smalle pad: als je eenmaal van het pad afraakt, kom je door het hoogteverschil moeilijk weer terug. Er komt nu een breder pad, vertelt boswachter Erik Schram. Een half verhard pad van 2,5 meter breed met kiezels, dat slingerend over de heide gaat. Beter voor de slangen en leuker voor de fietsers. De gemeente Bladel, wegbeheerder (al is de grond van Staatsbosbeheer), is initiatiefnemer van het project. Het onderhoud van het pad zal duurder uitvallen. ‘Goedkoper is niet altijd beter’, zegt Schram. ‘Zowel voor de beleving van de fietser, als voor de reptielen is dit beter.’

Zo’n aanpak ligt Fietsersbond-directeur Esther van Garderen na aan het hart. Wie denkt dat zij keihard overal brede gladde fietspaden door de natuur zal promoten, komt bedrogen uit. ‘Ik weet uit mijn vorige functie, toen ik bij de gemeente Almere het stikstofdossier onder mijn hoede had, hoe slecht het gesteld is met de biodiversiteit. Wat hebben we aan brede betonnen fietspaden als we straks geen natuur meer hebben om doorheen te fietsen? Het gaat om een evenwicht. De discussie over betonfietspaden laat goed zien hoe groot de druk op te ruimte is in Nederland: we hebben huizen nodig, maar mensen hebben ook natuur nodig om te ademen, te recreëren, om te fietsen. Ik vind dat je goed moet kijken waar je bijvoorbeeld betonfietspaden neerlegt. In de polder in het Horsterwold bijvoorbeeld kan het prima. Maar leg niet overal ongezien beton neer.’

We zijn heel benieuwd wat onze leden en andere fietsers vinden van de dilemma’s rondom natuur en fietsen. Laat je mening hieronder horen op ons Forum!